Δρώμενα Δράμας

Ο λαϊκός πολιτισμός της περιοχής της Δράμας, όπως βέβαια και ολόκληρου του βορειοελλαδικού χώρου, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, όχι μόνο για τον πλούτο και την ενέργεια των επιμέρους μορφών του, αλλά και για την επιβίωση ή απόηχο σε αυτόν στοιχείων της αρχαιοελληνικής και βυζαντινής παράδοσης. 
Ιδιαίτερα σημαντικό προβάλλει το κεφάλαιο των εθίμων που πλαισιώνουν γιορτές και δρώμενα στη διάρκεια του χρόνου ή σε εποχικά κρίσιμες ώρες, όπου εκδηλώνεται η θρησκευτική ευσέβεια παράλληλα με τη λαϊκή δοξασιολογία στο ευρύτερο φάσμα της, όπως μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Πρέπει να τονιστεί επαινετικά ότι οι κάτοικοι της Δράμας τρέφουν ιδιαίτερο σεβασμό για την τοπική παράδοσή τους, η οποία παρέμεινε ακμαία στην ακριτική αυτή περιοχή και σε καιρούς χαλεπούς, σκλαβιάς ή επιβουλής αλλοεθνών. Το ίδιο σέβονται την παράδοσή τους και οι γενιές των ξεριζωμένων από την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και από τις άλλες περιοχές του Ελληνισμού, που βρήκαν φιλοξενία και στοργή στην περιοχή της Δράμας, ριζώνοντας σ' αυτήν τη δεύτερη πατρίδα τους ως δημιουργικά μέλη της τοπικής κοινωνίας. 
Με ξεχωριστό ενδιαφέρον εθιμικά παρουσιάζονται οι μέρες των Θεοφανείων, με πλούτο εκδηλώσεων και δρωμένων, όπου κυριαρχούν οι μεταμφιέσεις και μαζί με αυτές κουδούνια, τραγούδια, χοροί, παραστάσεις ευρηματικές και αναπαραστάσεις ποικίλες. Όλα τα στοιχεία δείχνουν τον πρωτογενή σκοπό αυτών των εκδηλώσεων, ο οποίος δεν είναι κανένας άλλος παρά η ευετηρία, η επίτευξη δηλαδή της καλοχρονιάς στην ευρύτερη διάσταση της καλής υγείας και της πλούσιας παραγωγής. 
Ο Βώλακας, η Καλή Βρύση, το Μοναστηράκι, ο Ξηροπόταμος, η Πετρούσα και οι Πύργοι γίνονται τις μέρες αυτές το επίκεντρο θεαματικών παραδοσιακών γιορτασμών με έντονο διονυσιασμό. 
Στη μέση φορούν βαριά κουδούνια. Συμπρωταγωνιστές στο δρώμενο είναι οι "Τσολιάδες" με την εθνική φορεσιά και οι "Γκιλίγκες" με την τοπική γυναικεία φορεσιά. Όλοι μαζί, με λύρες και νταϊρέδες, γυρίζουν στα σπίτια του χωριού, δίδοντας και παίρνοντας ευχές. 
Ακολουθεί το απόγευμα τρανός κοινοτικός χορός στην πλατεία του χωριού. Μιμητικό όργωμα και εικονική σπορά στη διάρκειά του φανερώνουν εμφανέστατα τον ευετηρικό σκοπό του δρωμένου. 
Στο ίδιο χωριό την επομένη, 8 Ιανουαρίου, γίνεται αναπαράσταση τοπικού γάμου. Την ίδια μέρα βγαίνουν και οι "αρκούδες", άντρες μεταμφιεσμένοι με ολόκληρες προβιές. Ας σημειωθεί ότι η μέρα αυτή στον Βώλακα είναι αφιερωμένη στη "μαμμή", την οποία επισκέπτονται οι μητέρες με διάφορα δώρα. Πρόκειται για έθιμο που διασώζει στοιχεία από ανάλογες τελετές της αρχαιότητας με έντονο γονιμικό χαρακτήρα, όπως ήταν τα Θεσμοφόρια και τα Αλώα. 
Στην Πετρούσα οι μεταμφιέσεις γίνονται την επομένη και τη μεθεπομένη των Θεοφανείων, 7 και 8 Ιανουαρίου, με κύριο στοιχείο του γιορτασμού πομπική περιφορά με λύρες και νταχαρέδες μιας καμήλας, εικονικής σήμερα, πραγματικής παλαιότερα. Τη δεύτερη μέρα γίνεται και εδώ παράσταση γάμου, χαρίζοντας κέφι και χαρά. 
Στον Ξηροπόταμο γίνονται στις 7 Ιανουαρίου οι "Αράπηδες", με παρόμοιον, όπως στο Μοναστηράκι, τρόπο. Ακολουθούν τις απογευματικές ώρες τοπικοί χοροί. 
Ανάλογες με τις παραπάνω είναι οι μεταμφιέσεις και στους Πύργους, την ημέρα των Θεοφανείων και την επομένη, με δέρματα, κουδούνια και με ολονύχτιο γλέντι. 
Στην Καλή Βρύση τα δρώμενα των ημερών αυτών παίρνουν περισσότερο συγκροτημένη μορφή στη διάρκεια ενός πανηγυρικού τριημέρου με ευρύτερο εθιμολογικό πλαισίωμα, που αρχίζει από την παραμονή των Θεοφανείων με τελετουργικό δείπνο των μελών κάθε οικογένειας. 
Πρωταγωνιστούν τα "Μπαμπούγερα", άντρες μεταμφιεσμένοι ζωόμορφα, ζωσμένοι βαριά κουδούνια. Εμφανίζονται αμέσως μετά την τελετή του αγιασμού και με την εντυπωσιακή μεταμφίεση και τη θορυβώδη παρουσία τους κυριαρχούν σε όλο το χωριό την ημέρα των Θεοφανείων, καθώς και τις δύο επόμενες. 
Στα δρώμενα της Καλής Βρύσης προσδίδει ιδιαίτερη διάσταση η πρόσφατη αποκάλυψη στην περιοχή ναού αφιερωμένου στη λατρεία του Διονύσου. Φαίνεται, έτσι, ένα δρώμενο με έντονο διονυσιασμό να λειτουργεί στο φυσικό του χώρο. 
Τις μέρες του Δωδεκαημέρου σε χωριά όπου υπάρχουν εγκατεστημένοι πρόσφυγες από τον Πόντο (Σιταγροί κ.ά.) συνηθίζονταν οι "Μωμόγεροι", είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, με σκοπό ψυχαγωγικό σήμερα, με ευετηρική όμως και αυτοί σκοπιμότητα στην πρωτογενή μορφή τους. 
Η αναπαράσταση γάμου αποτελεί συνηθισμένο θέμα και αγαπημένο θέαμα στα λαϊκά δρώμενα. Πριν όμως πάρει το σημερινό χαρούμενο χαρακτήρα, η εικονική τελετή γάμου αποτελούσε μαγική πράξη, που απέβλεπε στην πρόκληση γονιμικής δύναμης για την καρποφορία των χωραφιών και την αύξηση των κοπαδιών. Στην ιστορική αρχαιότητα υπήρχε το στοιχείο του συμβολικού ιερού γάμου, για ευόδωση της συγκομιδής, ενταγμένου στην επίσημη διονυσιακή λατρεία, κατά τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων. Στις σύγχρονες αναπαραστάσεις κυριαρχεί το εύθυμο στοιχείο, ενώ ακολουθείται γενικά η γαμήλια εθιμολογία σε όλες τις φάσεις: ξύρισμα γαμπρού, ντύσιμο νύφης, που συνήθως την υποδύεται άντρας, νυφόπαρμα, αποχαιρετισμός των οικείων της, μεταφορά της προίκας, γαμήλια πομπή με επικεφαλής τα μουσικά όργανα, στέψη, χαιρετισμός των νεονύμφων με προσφορά χαρτονομισμάτων που καρφιτσώνονται στο στήθος τους, γαμήλιο γλέντι. 
Υπάρχουν παράλληλα και κάποιοι νεωτερισμοί ή ευρηματικές προσαρμογές στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στην Καλή Βρύση για παράδειγμα ο υποδυόμενος τον ιερέα, ξεφεύγοντας από τη μίμηση της θρησκευτικής τελετουργίας, προτιμά τη διαδικασία του πολιτικού γάμου, με εύθυμες παραινέσεις στο ζεύγος για αγάπη και αμοιβαία υπακοή: 
Γιώργη, ν' αγαπάς την έμορφη Βασίλα την Παινεμένη,
να μην την αφήνεις, Γιώργη, παραπονεμένη.
Και συ, Βασίλα, ν' αγαπάς τον έμορφό σου Γιώργη,
να τον προσέχεις, να μη μένει η κοιλίτσα του πεινασμένη,
και τρέχει στη γειτόνισσα, να της ζητάει μέλι. 
Κοινό όμως ποτήριο υπάρχει, έστω και με μορφή φιάλης ούζου. 
Υπάρχουν επίσης τα παραδοσιακά κουλούρια του γάμου με την τελετουργική και δοξασιακή τους πλαισίωση. 

Η περίοδος της Αποκριάς συνδέεται και στην περιοχή της Δράμας με ποικίλα έθιμα, πολλά από τα οποία είναι χαρακτηριστικά του παραδοσιακού τρόπου ζωής όπως παλαιότερα με τις συνεστιάσεις, την αλληλοσυγχώρεση κλπ. Κύριο βέβαια εθιμικό στοιχείο είναι και εδώ οι μεταμφιέσεις, οι οποίες σήμερα έχουν πάρει αστικό χαρακτήρα με αφομοιωμένα στοιχεία της παράδοσης. 
Την κατεξοχήν έκφραση του σύγχρονου αποκριάτικου αστικού πανηγυρισμού αντιπροσωπεύει το Καρναβάλι της Χωριστής, την Καθαρά Δευτέρα, όπου συνηθίζονταν από παλιά παραδοσιακές μεταμφιέσεις και ποικίλες παραστάσεις και αναπαραστάσεις. 
Σημαντική στην επιτυχή διοργάνωσή του είναι η συμβολή του τοπικού Μουσικοδραματικού Συλλόγου "Η Αναγεννηθείσα Μακεδονία", ο οποίος έχει πλούσια πολιτιστική και εθνική δράση. 
Την αποκριάτικη περίοδο ο επισκέπτης της Δράμας έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει τη Δευτέρα της Τυρινής στο Καλαμπάκι και στη Μαυρολεύκη ένα από τα πιο σημαντικά ευετηρικά δρώμενα του ελληνικού ιστορικού χώρου, γνωστό με την ονομασία "Καλόγερος" (Καλός Γέρος). Ο "Καλόγερος", που αντιπροσωπεύει το αγαθό πνεύμα της βλάστησης και της καρποφορίας, είναι μεταμφιεσμένος με παλιόρουχα που μιμούνται προβιές και με κουδούνια, από τα οποία ένα έχει φαλλική σημασία. 
Μαζί με άλλους μεταμφιεσμένους επισκέπτεται, με ορισμένο εθιμικό τυπικό, τα σπίτια του χωριού, όπου οι γυναίκες τον ραίνουν με πολυσπόρια, σύμβολα πλούσιας παραγωγής. Τις επισκέψεις ακολουθούν μιμητικό όργωμα και εικονική σπορά, καθώς και εικονικός θάνατος και ανάσταση του "Καλόγερου", φάσεις όλες του δρώμενου με εμφανή τον επιδιωκόμενο ευετηρικό σκοπό. 
Κυκλικός χορός πάνω στην οργωμένη και σπαρμένη γη επιστέφει το δρώμενο, το οποίο πολλοί ερευνητές ανάγουν άμεσα σε διονυσιακές τελετές της αρχαιότητας. 
Στην περίοδο που ακολουθεί τις Απόκριες, αξιόλογος είναι ο εορτασμός των αγίων Θεοδώρων στο Κάτω Νευροκόπι, σε ναΐσκο τους που βρίσκεται σε υψόμετρο 1800 μ. περίπου. Οι πανηγυριστές πηγαίνουν εκεί από την παραμονή και διανυκτερεύουν μέσα σε μια σπηλιά. Η μέρα αυτή, τόσο στο Νευροκόπι όσο και σε άλλους οικισμούς του νομού, συνδέεται με μαντικές παρατηρήσεις, ιδιαίτερα από τις νέες που επιθυμούν να μάθουν το μέλλοντα σύντροφο της ζωής τους. 
Την πρώτη Μαρτίου, πρώτη μέρα του χρόνου παλαιότερα, επιχωρίαζε σε πολλά χωριά του νομού το λεγόμενο "Χελιδόνισμα", που ήταν ένα μελωδικό καλωσόρισμα του χελιδονιού και της Άνοιξης, με ευχές για καλή χρονιά. 
Η πασχαλινή περίοδος έχει και στην περιοχή της Δράμας την ξεχωριστή της εθιμολογία, που αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου με τις ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα πάθη του φίλου του Χριστού. 
Τις πασχαλινές αυτές μέρες ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πομπική περιφορά της εικόνας της Αναστάσεως γύρω από το αγροτικό όριο της Καλής Βρύσης την Πέμπτη της Διακαινησίμου, για προστασία του χωριού από κάθε κακό και ιδιαίτερα από το χαλάζι που είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για την παραγωγή την ανοιξιάτικη περίοδο. 
Την επόμενη ημέρα, Παρασκευή της Διακαινησίμου, εορτάζεται σε πολλά χωριά η Ζωοδόχος Πηγή, όπως στην Προσοτσάνη, στην Καλλίφυτο και στο Μοναστηράκι, όπου ο θρησκευτικός εορτασμός συνδυάζεται και με αξιόλογες τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις. 
Το δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους, όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αβγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια, έθιμα με καθαρά αρχαϊκή μορφή και με συνακόλουθες μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις. 
Ιδιάζουσα εκδήλωση είναι η λεγόμενη "Γιορτή του Θεού" στη Μικρόπολη μετά το Πάσχα, στο ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου, με συνεστίαση εκεί των πανηγυριστών. Η εκδήλωση συνδέεται με τοπική παράδοση και θεωρείται ως συνέχιση της εκπλήρωσης παλαιού προγονικού τάματος. 
Οι θρησκευτικές και εθιμικές πασχαλινές γιορτές στην περιοχή της Δράμας με δικό τους εθιμικό χαρακτήρα, τελειώνουν με την εορτή του Αγίου Πνεύματος, οπότε πανηγυρίζει ο Βώλακας στο ομώνυμο με την εορτή ξωκλήσι πάνω στο Φαλακρό, με δημοτελή θυσία, χορούς και τραγούδια και με ιδιαίτερα γραφικό στοιχείο την επιστροφή των πανηγυριστών πάνω σε στολισμένα άλογα, υπό τις συνεχείς κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών του χωριού. 
Στην ανοιξιάτικη περίοδο, στις 2 Μαΐου, εορτή του αγίου Αθανασίου, γίνονται στο Δοξάτο παραδοσιακές ιπποδρομίες με μεγάλο ενδιαφέρον, οι οποίες μαρτυρούνται από την εποχή της τουρκοκρατίας και έχουν συνδεθεί με τους απελευθερωτικούς αγώνες της περιοχής. 
Η Μαυρολεύκη αποτελεί κάθε χρόνο πόλο έλξης για πολλούς επισκέπτες, που έρχονται να παρακολουθήσουν τα "Αναστενάρια", το παράδοξο αυτό, όπως χαρακτηρίζεται, έθιμο που τελείται στις 21 Μαΐου, προς τιμήν των ισαποστόλων αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. 
Κύρια στοιχεία του είναι ο πολύωρος εκστατικός χορός με τη συνοδεία λύρας και νταουλιού, η τελετουργική ζωοθυσία και η πυροβασία των τελεστών, οι οποίοι εντυπωσιάζουν χορεύοντας πάνω στα κάρβουνα χωρίς να καίγονται. 
Η πυροβασία, με το ευρύτερο εθιμικό πλαισίωμα, επαναλαμβάνεται και στις 23 Μαΐου και έτσι δίδεται η ευκαιρία για μια πιο άνετη παρακολούθηση και μελέτη του εθίμου. Ας σημειωθεί ότι πυροβασία, χωρίς όμως ιδιαίτερη δημοσιότητα, γίνεται και το βράδυ της 17ης Ιανουαρίου, πυροβασία η οποία αποτελεί το "προζύμι", όπως λέγουν οι τελεστές, για τη μεγάλη γιορτή του Μαΐου. 
Σε αρκετά χωριά της Δράμας, όπως και σε άλλα μέρη, ιδιαίτερα του βορειοελλαδικού χώρου, συνηθίζονται σε εορτές Αγίων τα λεγόμενα "κουρμπάνια", τα οποία αποτελούν μορφή δημοτελούς θυσιαστικής εκδήλωσης, συνεχίζοντας την παράδοση πανάρχαιων λατρευτικών δοξασιών και συνηθειών. 
Σε ορισμένα χωριά τα "κουρμπάνια" παρουσιάζονται με ιδιαίτερη ένταση, όπως στο Καλαμπάκι από τους εκεί εγκατεστημένους Θρακιώτες, του αγίου Αθανασίου στις 18 Ιανουαρίου, και στο Μοναστηράκι την πρώτη Δευτέρα μετά την Ανάληψη. Στο Μοναστηράκι το "κουρμπάνι" έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι συνδυάζεται με το λεγόμενο "αρέτσι", που αποτελεί δημοπρασία διαφόρων προσφορών σε είδος για ενίσχυση του εκκλησιαστικού ταμείου. 
Εκτός από τα θυσιαστικά δρώμενα σε γιορτές Αγίων, διαδεδομένα είναι και στη Δράμα τα κουρμπάνια που γίνονται στο χτίσιμο ενός σπιτιού, προκειμένου να εξασφαλιστεί η στερεότητά του και η ασφάλεια των ενοίκων του, σύμφωνα με αρχέγονες δοξασίες. 
Σε πολλά χωριά συνηθίζουν να πηγαίνουν τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς στην εκκλησία για να τα ευλογήσει ο ιερέας στη γιορτή της Μεταμορφώσεως, στις 6 Αυγούστου. Στη συνήθεια αυτή είναι προφανής η επιβίωση των αρχαίων απαρχών, η προσφορά δηλαδή των πρώτων καρπών στους θεούς. Ανάλογο είναι και το πνεύμα που εκφράζει η προσκομιδή στην εκκλησία σταριού σε εορτές αγίων για εξασφάλιση υγείας. 
Θεαματικές και ενδιαφέρουσες είναι και οι εθιμικές πυρές, που ανάβονται σε ορισμένες θρησκευτικές εορτές ή μεταβατικές περιόδους του χρόνου, παίρνοντας τελετουργικό και πανηγυρικό χαρακτήρα, με χορούς και τραγούδια γύρω από αυτές και με επωδικές ευχές για υγεία και καλή χρονιά. 
Τέτοιες εθιμικές πυρές ανάβονται: του αγίου Αθανασίου (Μοναστηράκι), την πρώτη Μαρτίου (Βώλακας, Καλλιθέα, Μοναστηράκι, Παγονέρι, Πετρούσα), την Κυριακή της Τυροφάγου (Γραμμένη, Καλή Βρύση, Καλλιθέα, Πρινόλοφος), του αγίου Ιωάννου, παραμονή 24ης Ιουνίου (Δοξάτο, Πλατανόβρυση, Χωριστή). 
Και οι πυρές αυτές, με την πανάρχαια πίστη στην καθαρτήρια και εξαγνιστική δύναμη της φωτιάς, τονίζουν, όπως και οι άλλες εθιμικές εκφάνσεις, τις βαθιές ρίζες του τοπικού λαϊκού πολιτισμού, ο οποίος στην ακριτική περιοχή της Δράμας δεν παύει και σήμερα ως ουμανιστική αξία να αποτελεί φιλοσοφία ζωής, όσο κι αν έχει επηρεαστεί από τη σύγχρονη αστική πραγματικότητα.