Στέφανο Ροντοτά: Η μάχη για τα κοινά αγαθά
Ο Στέφανο Ροντοτά είναι ομότιμος καθηγητής του Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης La Sapienza. Εχει γράψει πολλά βιβλία και έχει διδάξει σε πολλά ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Λατινική Αμερική, τον Καναδά, την Αυστραλία και την Ινδία. Το ακόλουθο άρθρο του Στέφανο Ροντοτά δημοσιεύτηκε στην περιοδική επιθεώρηση Italianieuropei.
Τον Οκτώβριο του 1847, τέσσερις μήνες πριν από τη δημοσίευση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» του Μαρξ, ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ έριχνε ένα προφητικό βλέμμα στο μέλλον γράφοντας: «Πολύ σύντομα η πολιτική πάλη θα διεξάγεται μεταξύ εκείνων που κατέχουν και εκείνων που δεν κατέχουν. Το μεγάλο πεδίο της μάχης θα είναι η ιδιοκτησία και τα κύρια ζητήματα της πολιτικής θα περιστρέφονται γύρω από τις λιγότερο ή περισσότερο βαθιές τροποποιήσεις που πρέπει να γίνουν στο δικαίωμα των ιδιοκτητών». Αυτή η πάλη συνεχίστηκε αδιάκοπη και το πεδίο της μάχης, που για τον Τοκβίλ ήταν ουσιαστικά εκείνο της γαιοκτησίας, διευρύνθηκε βαθμιαία. Σήμερα είναι κυρίως τα κοινά αγαθά –από το νερό ώς τον αέρα και ώς τη γνώση- εκείνα που βρίσκονται στο επίκεντρο μιας σύγκρουσης αληθινά πλανητικής, για την οποία μιλούν οι καθημερινές ειδήσεις, επιβεβαιώνοντας τον ευθέως πολιτικό χαρακτήρα της, και η οποία δεν μπορεί να εγκλωβιστεί στο παραδοσιακό σχήμα της σχέσης μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής ιδιοκτησίας.
Μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν διεξάγεται ένας αληθινός πόλεμος του νερού. Το ισλανδικό Κοινοβούλιο αποφάσισε ότι το Ιντερνετ πρέπει να είναι τόπος ολικής ελευθερίας. Νέες λέξεις διατρέχουν τον κόσμο: ελεύθερο λογισμικό, ελεύθερη πρόσβαση στο νερό, την τροφή, τα φάρμακα, το Ιντερνετ και αυτές οι διάφορες μορφές πρόσβασης παίρνουν τη μορφή των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Διάφορες χώρες, για παράδειγμα, έχουν ήδη αναγνωρίσει το δικαίωμα πρόσβασης στο Ιντερνετ ως θεμελιώδες δικαίωμα του προσώπου.
Αυτά τα παραδείγματα, μεταξύ πολλών άλλων που θα μπορούσαμε να αναφέρουμε, μας υποδεικνύουν στοιχεία συνέχειας και ασυνέχειας σε σχέση με την ανάλυση του Τοκβίλ. Καθώς αναφερόταν στη γη, αυτή η ανάλυση προέβλεπε το γεγονός της σπάνεως, το πρόβλημα ότι η γη δεν επιδέχεται «ανταγωνιστικές» χρήσεις. Και η σπάνις παραμένει για ζωτικά αγαθά όπως το νερό. Προφανώς διαφορετική είναι η κατάσταση άλλων αγαθών, όπως η γνώση, η οποία στο Διαδίκτυο δεν παρουσιάζει το φυσικό χαρακτηριστικό της σπάνεως και επιδέχεται επομένως «μη ανταγωνιστικές χρήσεις», με την έννοια ότι ένα ίδιο «τμήμα γνώσης» μπορεί να είναι την ίδια στιγμή αντικείμενο πρόσβασης και αξιοποίησης από μέρους πολλών υποκειμένων (…). Ακριβώς επειδή το θέμα των κοινών αγαθών είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του καιρού μας, δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί χωρίς έναν ανανεωμένο θεωρητικό και πολιτικό στοχασμό.
Χρειάζεται, για παράδειγμα, να απελευθερωθούμε από απλουστευτικές προβολές σε εκείνη την κατηγορία οικονομικών σχημάτων που αναφέρονται στο δυαδικό μοντέλο: κρατική ή ατομική ιδιοκτησία. Χρειάζεται επίσης να θυμηθούμε αυτά που έγραψαν στη δεκαετία του 1930 ο Berle και ο Means για το σχίσμα ανάμεσα σε ιδιοκτησία και έλεγχο, εντοπίζοντας στον τελευταίο την «ουσιαστική» ιδιοκτησία. Μια ιδιότητα του αγαθού που πρέπει να εξετάζεται είναι η ικανότητά του να ικανοποιεί συλλογικές ανάγκες και να καθιστά δυνατή την υλοποίηση θεμελιωδών δικαιωμάτων. Τα κοινά αγαθά ανήκουν σε όλους και σε κανένα, με την έννοια ότι όλοι πρέπει να μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτά και κανείς να μην μπορεί να επικαλείται αποκλειστικές αξιώσεις.
Η διαχείρισή τους πρέπει να εμπνέεται από την αρχή της αλληλεγγύης. Ενσωματώνουν τη διάσταση του μέλλοντος και επομένως πρέπει να τα διαχειριζόμαστε και προς το συμφέρον των μελλοντικών γενεών. Με αυτή την έννοια είναι αληθινά «κληρονομιά της ανθρωπότητας» και κάθε άνθρωπος πρέπει να είναι σε θέση να τα υπερασπίζεται ακόμα και προσφεύγοντας σε δικαστική συνδρομή για την προστασία ενός αγαθού που είναι μακρινό από τον τόπο στον οποίο ζει. Μπροστά μας διαγράφεται ο μεγάλος αγώνας για την κατανομή της εξουσίας. Ενας μεγάλος μελετητής, ο Καρλ Βιτφόγκελ, περιέγραψε τον ανατολικό δεσποτισμό και μέσα από την οικοδόμηση μιας «υδραυλικής κοινωνίας», η οποία καθιστούσε δυνατό έναν αυταρχικό έλεγχο της οικονομίας και των προσώπων. Δημόσιες και ιδιωτικές εξουσίες ανταγωνίζονται ακόμα και σήμερα για τη διαχείριση ενός σπάνιου και πολύτιμου πόρου, όπως το νερό, και ενός άφθονου και εξίσου πολύτιμου πόρου, όπως η γνώση.
Απέναντι στους νέους δεσποτισμούς υψώνεται η μη ιδιοκτητική λογική των κοινών αγαθών, το «αντίθετο της ιδιοκτησίας», όπως την όρισε μια αμερικανική έρευνα πριν από μερικά χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι ένα αγαθό όπως το νερό δεν μπορεί να θεωρείται εμπόρευμα που πρέπει να παράγει κέρδος. Σημαίνει επίσης ότι η γνώση, αυτό το «παγκόσμιο κοινό αγαθό», δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο ιδιοκτητικών «φραγμών», επαναλαμβάνοντας στον καιρό μας την υπόθεση που, στον 17ο και 18ο αιώνα, στην Αγγλία, οδήγησε στην περίφραξη των καλλιεργήσιμων γαιών, αποσπώντας τες από την κοινή κάρπωση και αποδίδοντάς τες σε μεμονωμένους ιδιοκτήτες.
Για να δικαιολογήσουν εκείνη την υπόθεση χρησιμοποίησαν το επιχείρημα της ανάπτυξης της παραγωγικότητας της γης. Σήμερα όμως η νέα, απέραντη, κοινή περιοχή της γνώσης, που είναι προσβάσιμη μέσω του Ιντερνετ, δεν μπορεί να γίνει ο στόχος μιας άμετρης επιθυμίας που θέλει να τη μετατρέψει από απεριόριστο πόρο σε σπάνιο πόρο, με βαθμιαίες περιφράξεις που θα επιτρέπουν την πρόσβαση μόνο σε όποιον είναι διατεθειμένος να πληρώσει και είναι σε θέση να το κάνει.
Ετσι τα κοινά αγαθά μας λένε ότι ο κόσμος δεν μπορεί να υποταχθεί στη λογική της αγοράς, υποδεικνύουν ένα όριο, φωτίζουν μια νέα πλευρά της βιωσιμότητας, που δεν είναι μόνον εκείνη που επιβάλλεται από τους κινδύνους της άκριτης κατανάλωσης των φυσικών αγαθών (αέρας, νερό, περιβάλλον), αλλά και εκείνη που συνδέεται με την αναγκαιότητα να αντιταχθούμε στην αφαίρεση από τα πρόσωπα των ευκαιριών που προσφέρει η επιστημονική και τεχνολογική ανανέωση. Διαφορετικά θα επαληθευόταν η προφητεία σύμφωνα με την οποία «η τεχνολογία ανοίγει τις πόρτες, αλλά το κεφάλαιο τις κλείνει». Και αν όλα πρέπει να ανταποκρίνονται αποκλειστικά στα κριτήρια της οικονομικής ορθολογικότητας, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μια διάβρωση των ηθικών βάσεων της κοινωνίας.
Επειδή τα κοινά αγαθά ξεφεύγουν από τη λογική της αποκλειστικής χρήσης και αντίθετα καθιστούν φανερό ότι το χαρακτηριστικό τους είναι το ότι τα μοιραζόμαστε με τους άλλους, εκδηλώνονται με νέα δύναμη ο κοινωνικός δεσμός και η δυνατότητα συλλογικών πρωτοβουλιών. Η έννοια του «μέλλοντος», η οποία έχει εξαλειφθεί από το μυωπικό βλέμμα που βλέπει μόνο το βραχυπρόθεσμο, επιβάλλεται από την αναγκαιότητα να εγγυηθούμε τη διατήρηση των κοινών αγαθών μέσα στον χρόνο.
Επανέρχεται το θέμα της «ισότητας», επειδή τα κοινά αγαθά δεν ανέχονται διακρίσεις στην πρόσβαση παρά μόνο με το τίμημα μιας δραματικής πτώσης σε διαιρέσεις που προδιαγράφουν μια κοινωνία με κάστες. Γύρω από τα κοινά αγαθά επαναπροτείνεται έτσι το ζήτημα της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων κάθε προσώπου.
…………………………………………………………………………
Στέφανο Ροντοτά (KAΘΗΓΗΤΗΣ ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ)
